I

Күшік секілді доп-домалақ болып бүктелген балақай ұйықтап жатқан еді, бірақ қатты қалтырап оянып кетті. Көшені қараңғы басып үлгеріпті. Ұйықтардан бұрын ол екі тоқыма киімін бірінен соң бірін киіп, көрпеге оранып алған еді. Бірақ суық бәрібір денесіне еніп алды, енді оны қалтыратып, тістері тістеріне тиіп дірілдей берді.

Төсекте жата беруден пайда жоқ, орнынан тұрып үйдің басқа бөлігіне барып, үстелге жақындады. Екі стақан мен бос шөлмектен басқа ештеңе жоқ еді. Ол барлық тақталар мен шкафтарды қарап шықты. Тым болмаса бірер дән не картошка жатса ғой...

Қарны аш, қалтыраған бала не істерін білмей тұрды да, ашудан айқайлап жіберді:

– Анам тағы да ішуге кетті! – не істерін білмей жылап жіберді.

Қаланың шетіндегі бұл ағаш үйден адам үзілмейді. Анасының бөтелкелестеріне есік әрқашан да ашық. Екі жыл бұрын Данилдың әкесі қайтыс болды. Суға батқан адамды құтқарам деп өзі батып кетті...

Қайғыдан ба, жалғыздықтан ба, анасы арақ іше бастады. Бір күні үйге бейтаныс еркекті алып келіп, сонымен бірге тұратын болды.

Осылайша әкесінің өлімінен кейін Данилдың алаңсыз өмірі де аяқталды. Дәмді тамақтар, жылы үйдегі жақсы ұйқы, дұрыс киімдер де келмеске кетті. Бейне бір әкесі өзімен бірге бүкіл ырыс-дәулетті алып кеткендей. Бұл қалада оның туыстары да жоқ еді. Әкесінің өлімінен аз ғана бұрын бұлар Өзбекстаннан көшіп келген болатын. Жақын жандарының бәрі сол жақта қалды.

– Былай болмайды, – деп міңгірледі Данил. – Үйді жылыту керек, үйді жылыту керек...

Ол алдымен далаға шықты. Ауланың бір жағын қарап шықты, одан кейін басқа жағына барды. Отын да, тамызық та жоқ. «Мына наурыз айы да бітер емес», – деп ішінен бір кіжініп алды. Қар еріп, күн жылынар еді, үйдің іші де дәл мұндай суық болмайды...

Ауладан ештеңе таппаған Данил баққа қарай аяңдады.

– Таптым! – деп, ол бақтың ортасындағы бұтақтары кең жайылған шыршаны көріп қуанып кетті. Тездетіп жүріп төменгі бұтақтарынан сындырып алды да, үйге қарай жүгірді.

Қылқанның иісі аңқыған бұтақтарды сындырып, пештің ішіне жинады. Сіріңкені жағып, жиналған құрғақ бұтақтарға апарып еді, бірден жанып кетті. Балақай қалай қуанды десеңші! Отқа тоңған алақандарын жақындатып жылына бастады. Бірақ бақытты шағы аз уақытқа ғана созылды. Қылқандар қалай тез жанса, солайша тез өшіп қалды, бұтақтар жанбай қалып қойды.

Балақай қағаз қойып барып жағуды ойлады. Үйдің ішінен қағаз іздей бастады. Әйтеуір сарғайып кеткен газет тапты. Пешке үстелдің астында жатқан шүберектерді де салды.

Қағаз жанды. Шүберектер де тұтанды.

– От, өше көрме! – деп Данил әлі де суық саусақтарын жылыту үшін отқа жақындатты. Бірақ от тез өшіп қалды. Ескі шүберектер бықсып, түтін үйдің ішіне шыға бастады.

Осы сәтте көшеден біреудің жөтелгені естілді, біреу қатты күлді. Есік ашылып, табалдырықтан қонақтар аттады. Анасы, өгей әкесі, тағы да екі бейтаныс.

– Не түтіндетіп жатырсың?! – Пештің алдында тұрған Данилды көрген әйел ұрсуға көшті. – Боқмұрын, ештеңе істей алмайсың! Менен тамақ сұрағаннан басқа ештеңе білмейсің!..

Данилды балағаттап жүріп ол тіпті пимасын шешпестен бөлменің түкпіріне өтіп кетіп, бір бөтелкені алып келіп тық еткізіп оны үстелдің үстіне қойды.

– Неге тұрсыңдар, әрқайсыңды бөлек шақыру керек пе?! – деп, енді ол өзінің бөтелкелестеріне ұрысты.

Мұндай отырыстардың немен бітетінін Данил жақсы біледі. Ұрсу мен балағаттау, көз жасы мен кінәлау, онсыз да азайып кеткен стақандардың ұшып, сынуы. Өтінді:

– Ана, ішпеші!

Әйел арақты құйып отырған, ұлының сөзі оны одан сайын ашуландырды. Ол орнынан атып тұрды да жағасынан алды.

– Ах, сен мені үйретейін дедің бе, жексұрын?! – Анасының кір-кір, күректей қатты қолдары оны босай алмайтындай етіп қатты қысты. – Білесің бе, сен үшін мен қанша сөз естіп жатырмын?! Мектепке бармайсың – мен кінәлімін, кір киімдер киесің – тағы да мен кінәлімін. Сабақ оқымайсың – онда да мен кінәлімін! Серейген адам болдың – бәрібір сен үшін мен жауап беруім керек. Мұндай баланы туғанша, мал асыраған артық, оның пайдасы бар деген рас сөз. Қыңсылап көр осыдан, күшік, ашуландырма мені, әйтпесе өлгеніңше ұрам! – Осылайша ол сілекейін шашып, Данилды жұлқылай берді.

– Босат мені, босат!..

Өгей әкесіне керегі де осы еді.

– Болды, босат мына күшікті! – деп айқайлады ол.

Ашудан дірілдеген анасы қайтадан орнына отырды.

– Не, адам болып кеттің бе, а?! – Тапал, мұртты, ауызынан бұрқырап шыққан алкоголь иісі бар өгей әкесі балақайға жылмаңдай сөйлеп ақырын жақындады. – Бет-бейнеңді көрсеткің келіп тұр ма? Сен ана жолы да бүлдірген едің, оңбаған!

– Нені айтасыз?

– Өзің білесің. Түк білмей қалғанын қарашы.

Оның ашулы көзқарасынан Данилдың аяқтары дірілдеп кетті. Көздеріне қарамауға тырысты, артқа бұрыла бергені сол еді, бетіне ауыр соққы тиді. Көз алды қарауытып кетті. Басы дыңғырап еденге құлап түсті.

Данил анасы жанына келіп қой деп айта ма деген үмітпен жасаураған көзін қадады. Бірақ жердегі ең жақын жанының мұнда еш жұмысы болмады:

– Жарайды, күйеуім. Бұрқылдама! – деді де, үстелге ыммен шақырды.

Бірақ өгей әке тынышталар емес.

– Неге қатын сияқты жылайсың, тұр, қане! – Ол Данилдың шынтағынан ұстап тұрғызбақшы болды, өзі қарлыққан дауысымен ұрсып жүр. – Бізге қашан дұрыс өмір сүргізесің?! Анаңа тағы да бірдеңе айтып көр, орныңда өлтіремін. – Осы сәтте шынында да ашуланып алған өгей әке үйге толған түтіннен жөтеліп кетті. – Оның үстіне бүкіл үйді түтіндетіп жіберген... – Ол Данилды бар күшімен тағы да ұрды. Үнемі тойып тамақ жемейтін бала бір жаққа қарай ұшып түсті. Мұрнынан қан атқылады.

Анасы өз күйеуінің артық кетіп бара жатқанын түсініп тоқтатуға тырысты.

– Жетер енді, тоқта! Ертең оған өзім ақыл үйретем! – Ол оның арқасынан қақты. – Отыр, қане!

– Боқмұрын! Мен сені ана жолғың үшін ешқашан кешірмеймін!.. – Өгей әке ашу мен түтінге қатар булықты. – Бұл әдейі түтіндетті. Қарашы, ештеңе көрінбейді! Енді от жағушы болма! Балапан сияқты үсіп қалсын осы жерде. Біз ғой, өлмейміз. Ал мына жәндік ертең-ақ қатып қалады!

«Мен сендерге не істедім? – деп бала ішінен күбірледі. – Мен әдейі түтіндеткен жоқпын ғой! Тек жылынайын деген едім!»

Масаң тобырдың қатты күлкісі, бір-бірімен бітпес дауы, Данилды келемеждеуі – бәрі де баланың басында араласып кетті. Үйдің іші сұп-суық, түтін де сейілмеді. Ол суықтан және ызадан тістері тістеріне тие қалтырап еденде жата берді.

Ақыры шыдамады. Сырт киімін алды да, киіп, көшеге шықты.

Аулаға шыққан соң қолдарымен қарды алып сығымдады да, ысып, ісіп тұрған еріндеріне басты. Бүкіл денесі қақсап тұрды.

...Данил кішкене кезінен жұлдыздарға қарағанды ұнататын. Олардың аттарын, орналасқан жерлерін жақсы біледі. Бәрін әкесі үйреткен. Қазір де өзіне-өзі келу үшін аспанға қарады. Аспан қара бұлтқа толы екен.

– Мүмкін әлемнің пеші түтіндеп тұрған шығар?! – Бұл сұраққа не деп жауап берерін білмеді.

II

Данил түні бойы ұйықтамады. Бұған дейін ол үйден тыс жерде ұйықтап көрмеген болатын. Не істейсің енді – басқа амал жоқ. Аяқтары оны бесқабатты хрущевтік үйге өздері алып келді.

Ең жоғарғы қабатқа көтерілді де, сұп-суық қолдарын жылу батареясына қойды. Денесіне жылу тарап, көңіл-күйі де жақсара бастағандай. Көшеде жан баласы жоқ. Басына тағы бір ой келді: мүмкін, үйге қайтып бару керек пе? Анау маскүнемдерге? Жоқ! Аш болса да тыныш болғаны абзал. Өгей әкесі үшін бұл бала артық.

Сол күні... Анасы арақ ішкен соң жатып, қатты ұйықтап қалған еді. Өгей әкесі Данилға маза бермеді. Енді ұйықтай бергенде оны төсегінен сүйреп тұрғызды. «Қане, мен саған төбелесуді үйретем», – деп қоймады. Данил қанша қарсы болса да ол мазасын ала берді. Дәл қазір оның баладан боксер жасағысы келді. Бірнеше рет пешті жұдырығымен ұрды. Одан кейін мұның қайталауын талап етті.

– Менің қолдарым ауырады, бокс маған ұнамайды, – деп қарсыласып көрді балақай.

– Сен осындай қорқақ болсаң, онда сенің өзіңді «груша» етем! – деп еркек қорқыта сөйледі.

Мас адамның ойында не барын кім білген, Данил не істерін білмей қолайсыз жағдайда қалды. Оның айтқанын орындаудан басқа амалы қалмаған еді. Бұл болса пешті ұра берді, ұра берді, саусақ сүйектері қан-қан болды. «Әкесі» болса қатты қуанды:

– Сендермен бірге болғанымда үйреніп қал. Кейін бәрін өзің ұратын боласың.

Екінші күні барлығы тағы қайталанды. Данилдың жұдырықтары қанап, көгеріп кеткен еді.

– Жынды сияқты пешті неге ұра беруім керек? Қолдарым ауырып кетті, енді тоқтатамын!

Бұл сөздер «үйдің қожайынын» одан сайын ашуландырды. Аз ғана ойланып тұрды да, қолынан ұстап үйден жалаңаяқ күйінде шығарып жіберді.

– Түріне қарамай сөйлеп қояды, шала туған пәле! Бар, далада салқындап ал. Миың жұмыс істей бастағанда кіресің.

Қыстың аязды күні болатын. Қыстың суық күнінде қанша тұрғаны Данилдың есінде жоқ. Уақыттың бұл бөлігі оған мәңгілік секілді көрінді. Не істейді – бір аяқтан екінші аяққа секіріп тұруға тура келді. Аяқтарын сезбей қалғанда алақандарымен ысқылаған болатын. Бірақ анасы оның бұл қиналысын көрген жоқ еді. Ол ішімдігін ішіп алып тәтті ұйқыда болатын. Біршама уақыт өткен соң ғана жүрексіз өгей әкесі мұны үйге кіргізді.

Данил қор болудан шаршады. Егер үйіне оралса, анау маскүнем басынан сипамасы анық...

... Бала батареяға жабысып ұйықтай бастады, бірақ кіреберіс есігінің қатты дыбысынан оянып кетті. Аяқтың жүрген дыбысы естілді, біреу жоғары көтеріліп келеді. Бұл орта жастардағы әйел екен.

– Ой, сен кімдікісің? – деді ол баланы көріп. – Кімге келдің?

– Жоқ, ешкімге келмедім, – деді Данил дірілдеген дауыспен. – Мен жылыну үшін кірдім.

– Мәссаған... Жарайды, бірақ бұл жерді шашып кетпе. Әйтпесе келесі жолы кіргізбейміз! – Шамасы, әйел мұның баратын еш жері жоғын түсінген сияқты. Басқаша болуы мүмкін бе, қандай ана ұлын түн ортасында далаға қуып жібереді? Әйел осы бір қара көзді, кірпіктері ұзын, сымбатты, аласа бойлы балақайды аяды. – Сенің қарның аш шығар?

Бұл сөздерден кейін Данилдың ауызына қышқыл сілекей толып кетті.

– Таңертең үйден тамақ ішкенмін, бірақ бәрібір қарыным ашты, – деді ол ұяла. Біраз уақыттан бері дұрыс тамақ көрмегенін бейтаныс әйелге айта салмауы керек қой.

– Аз күте тұр...

Әйел май жағылған екі тілім нан алып шықты. Ол әйелдің үйге қайта кіргенін күтпестен көзінен баяғыда-ақ бал-бұл ұшқан тәттіні бірден жей бастады. Нанға ұмтылғаны соншалықты – алғыс айтуды да ұмытып кетті. Екі тілім нан әп-сәтте-ақ жоқ болды. Еденнен қоқымдарын теріп алды да, оны да ауызына салып жіберді. Іштей жанашыр әйелге рақметін айтты. Бірақ аштықты жеңу оңай емес. Тіпті одан сайын қарыны ашып кетті. Тағы да біреу-міреу түнделетіп үйіне қайта ма деп біраз күтті, бірақ подъезге ешкім кірмеді.

Таң ата қарны тіпті аша түсті. Басы айналып, денесінің бір жері шанши бастады. Көзін жұмса болды, бірден үлкен бір бөлке нан елестейді. Ақыры, шыдай алмай бағанағы әйелдің есігін қақты.

– Ой, сен әлі осындасың ба?.. – деді ол жұмысына асығып жүріп.

– Тәте, тағы да нан бар ма сізде?

– Құдайым-ау! Не болып жатыр бұл әлемде?! Қайда қарасаң да – жетімдер. Олармен ешкімнің ісі жоқ, – ол басын шайқап асүйге қарай кетті. Тәрелкемен жаңа піскен екі жұмыртқа мен май жағылған нан алып шықты.

Тамаққа лап қоюға даяр тұрған балаға енді ғана дәм ұсына беріп еді, көрші әйел пайда бола қалды. Кір киімдегі бала мен оған тәрелкемен тамақ ұсынып тұрған көршісін көрген ол бұрқылдап кетті:

– Өмір бойы кіреберіске құнсыз адамдарды алып келіп жүрсің, – деді ол Данилдың жаңа танысына. – Бұл бомждардың кіреберісімізді ластап кетуі аздай енді сен оларға тамақ бере бастадың!

– Баланы маскүнемдермен шатастырма, жарай ма? Ол саған несімен ұнамай қалды?

– Оларды қорғама сен! Әне, пошта жәшігінен хат ала алмайтын болдық. Бәрін алады да жағып жібереді бұлар. Ал кіреберіске шемішке шағып кететін кімдер деп ойлайсың?

– Жарайды, көршім, олардың жағдайын түсінбейсің сен...

– Жетер енді! Кіреберіс үшін мен жауап беремін! – ол дауысын көтерді, ерінін дүрдитіп алып қорқынышты түрмен Данилға жақындады. – Бұл жерден тайып тұр! Кетпесең, қазір күйеуімді шақыртам! Бар, бар, бұл жерде қайыр тілемей-ақ қой!..

Данил тамақты алуға да үлгермеді – даукес көршіден қорыққаны сондай – төмен қарай баспалдақтармен жүгіре жөнелді.

Ол үйден жүгіріп шықты да, қайда барарын білмей тұрып қалды. Өзін ешкімге керексіз, бәріне тек кедергі келтіретін күшіктей сезінді. Терең тыныс алды да, ойларына ие бола алмай көрші тұрған үйге қарай жүрді.

Күн шығып тұр. Бүгін ол жылуға жомарт еді. Шіркін, осындай күнде ойнаса ғой... Бірақ қалай болса да жейтін бір нәрсе табу керек. Көпқабатты үйдің қоқыс төгетін багының жанында бала кілт тоқтады.

«Ешкім көрмей тұрғанда қарап көрсе қалай болады? – деген ой келді басына. – Жеуге жарамды бірдеңе табылуы сөзсіз...»

Бірақ қас қылғандай сол маңда ары-бері жүрген адам ізі басылар емес. Данил бір шетке шығып ыңғайлы сәтті күтумен бо